σιδήρου, εποχή του-

Προϊστορική εποχή, που χαρακτηρίζεται από τη χρήση εργαλείων και όπλων φτιαγμένων από το μέταλλο αυτό. Η επεξεργασία του σίδηρου, που ήταν σπανιότατη και χρησιμοποιούνταν μόνο για διακοσμητικά αντικείμενα, χρονολογείται στην Εγγύς Ανατολή από την 3η-2η π.Χ. χιλιετία. Πήρε όμως πραγματική ανάπτυξη για πρώτη φορά κατά το 13o αι. στη Μικρά Ασία, όταν ανακαλύφτηκε πως το μέταλλο αυτό ήταν ιδιαίτερα κατάλληλο για να φτιάνουν λεπίδες που να κόβουν καλύτερα και να είναι στερεότερες. Για αρκετό καιρό η κατασκευή σιδερένιων όπλων ήταν μονοπώλιο της αυτοκρατορίας των Χετταίων, στις χώρες των οποίων βρίσκονταν μεγάλα κοιτάσματα του μετάλλου αυτού. Γύρω στα 1270-50 π.Χ. όμως ο Χετταίος βασιλιάς Χαττουσίλ δώρησε στον Αιγύπτιο φαραώ Ραμσή B’ μερικά σιδερένια όπλα και μερικούς τεχνίτες ικανούς στη σιδηρουργία. Από τη στιγμή εκείνη άρχισε η διάδοση των σιδερένιων αντικείμενων σε όλη τη λεκάνη του Αιγαίου. Το φαινόμενο ήταν ταχύτατο, και από τον 1 lo αι. π.Χ. η χρήση σιδερένιων αντικείμενων είχε διαδοθεί, έστω και σποραδικά, ως τα Β των Άλπεων, στην κεντρική Ευρώπη. Και λίγο αργότερα άρχισε η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων σίδηρου και στις περιοχές αυτές. Η διάδοση της επεξεργασίας και της χρήσης του σίδηρου συνέπεσε με μια περίοδο κρίσης και αναστατώσεων σε όλη την κεντρική και ανατολική Μεσόγειο και σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Οι μεγάλες ανατολικές αυτοκρατορίες (αιγυπτιακή, χετταία, μυκηναϊκή) είχαν καταρρεύσει, και το γεγονός αυτό είχε αντίκτυπους, κυρίως με οικονομικό και κοινωνικό χαρακτήρα, στις δυτικές περιοχές, που ως τότε ήταν δεμένες με τις αυτοκρατορίες αυτές με στενούς εμπορικούς δεσμούς. Τότε οι λαοί της περιοχής αυτής έκαναν τα πρώτα βήματα για τη δημιουργία δικής τους οικονομίας, συμβάλλοντας έτσι στην εμφάνιση αυτόνομων πολιτισμών. Έτσι γεννήθηκαν τα μεγάλα πολιτιστικά κέντρα στις διάφορες χώρες της Ευρώπης, κυρίως ο γεωμετρικός πολιτισμός της Ελλάδας και ο βιλλανόβιος (Βιλανόβα, πολιτισμός της-) στην Ιταλία, και αργότερα ο πολιτισμός του Χάστατ στην κεντρική Ευρώπη, όπου συγχωνεύτηκαν οι κληρονομίες των ιδεών και των τεχνικών γνώσεων που είχαν συσσωρευθεί κατά τους προηγούμενους αιώνες, ιδιαίτερα στο πεδίο της μεταλλουργίας του χαλκού (χαλκού, εποχή του-). Οι νέες τεχνικές εφευρέσεις και ο μεταλλικός εξοπλισμός επέτρεψαν την εντονότερη γεωργική καλλιέργεια, που γινόταν συγχρόνως πιο εκτεταμένη και πιο ειδικευμένη. Οι αγροτικές κοινότητες της πρώτης εποχής του σίδηρου ήταν συγκεντρωμένες σε μεγάλα χωριά ή ομάδες γειτονικών χωριών, που κατείχαν μεγάλες εκτάσεις, τις οποίες μπορούσαν εύκολα να υπερασπιστούν οι κάτοικοι τους εξαιτίας των φυσικών χαρακτηριστικών τους, π.χ. υψίπεδα με απότομες πλαγιές, στα οποία, μεταξύ της μιας ομάδας καλυβών και της άλλης, μεγάλες εκτάσεις γης μπορούσαν να καλλιεργηθούν σε περίπτωση πολιορκίας. Ο σχηματισμός αυτών των μεγάλων κοινοτήτων έκανε δυνατή την εμφάνιση ενός σταθερού στρώματος ειδικευμένων τεχνιτών. Κατά την εποχή του χαλκού, αυτοί ήταν υποχρεωμένοι, εξαιτίας της μικρής ικανότητας των χωριών της εποχής να απορροφήσουν τα προϊόντα τους, να περιπλανιούνται αναζητώντας διαρκώς νέες δυνατότητες απασχόλησης. Τα μεγάλα κέντρα της εποχής του σίδηρου αποτελούσαν αντίθετα αγορά αρκετά μεγάλη ώστε να εξασφαλίζει στους τεχνίτες συνεχή και σταθερή εργασία. Συνέπεια αυτού ήταν να δημιουργηθεί προοδευτικά κάποια ειδίκευση, που προκάλεσε τελειοποιημένη τεχνική, κυρίως στο πεδίο της μεταλλουργίας και της κεραμικής (φούρνοι, καθαρισμός της αργίλου κλπ.). Ταυτόχρονα, οι τεχνίτες φρόντιζαν τώρα να ικανοποιήσουν περισσότερο τις απαιτήσεις και τις προτιμήσεις της τοπικής πελατείας κι έτσι διαφοροποιούσαν περισσότερο τα σχήματα και το διακοσμητικό ρυθμό στα είδη διακόσμησης και στα εργαλεία των διάφορων πληθυσμών της εποχής του σίδηρου. Στα γεγονότα αυτά, που έχουν σχέση με τον υλικό πολιτισμό, ανταποκρίνεται ο σχηματισμός «λαών» με την πραγματική έννοια της λέξης, δηλαδή συνειδητών εθνοτήτων. Τα γένη ή φυλές, που στην καθεμιά τους αντιστοιχούσε ένα μεγάλο οικιστικό κέντρο, με τη σχετική περιοχή του, οργανωμένα ομοσπονδιακά μεταξύ τους, σχημάτισαν ένα «έθνος». Πραγματικά σ’ αυτήν την περίοδο σχηματίστηκαν, π.χ. στην Ιταλία, οι λαοί που αργότερα παρουσιάστηκαν ως πρωταγωνιστές των ιστορικών γεγονότων που αφηγούνται οι γραπτές πηγές. Κεραμικό από το Λάτιο της εποχής του σιδήρου (Ρώμη, Μουσείο Πιγκορίνι). Επιγραφή σε αμφορέα που βρέθηκε στο Λάτιο. Λατρευτικό ειδώλιο που βρέθηκε στους λόφους Αλμπάνι (Ρώμη, Μουσείο Πιγκορίνι).